Υπόθεση Μακρόπουλου

Το σπίτι του χρόνου - Η ζωή όλων μας υπολογίζεται πάντα με μέτρο τον χρόνο. Η ηλικία μας, η ηλικία των αγαπημένων προσώπων όταν έφυγαν από τη ζωή, τα ορόσημα του βίου και της σταδιοδρομίας μας, η ώρα της συνάντησης, η ώρα της αφύπνισης, η διάρκεια της ταινίας, τι ώρα θα φάνε τα παιδιά, η ημερομηνία της έναρξης των δοκιμών ή της πρεμιέρας, πότε τελειώσαμε το σχολείο ή το πανεπιστήμιο, πότε μπήκαμε ή βγήκαμε από το νοσοκομείο, πότε πρωτοσυναντηθήκαμε, πότε παντρευτήκαμε, πότε χωρίσαμε, τι ώρα αρχίζει η παράσταση, πότε ξεκίνησε ο αγώνας της εθνικής ανεξαρτησίας, τι ώρα αρχίζει ο ποδοσφαιρικός αγώνας, τι ώρα διαπιστώθηκε ο θάνατος, πότε πήρα σύνταξη, πόσες μέρες έχεις άδεια, πόσες ώρες κοιμήθηκες, και… και… και… Ακόμα κι εκείνο το περίφημο «Μ’ εσένα αρχίζει η ζωή, μ’ εσένα τελειώνει», παρ’ όλο τον διάχυτο και απόλυτο ρομαντισμό του, ταυτίζει το αγαπημένο πρόσωπο με τον χρόνο. Όπως και το «Αιώνια ας κρατήσει η νύχτα μας», που εύχονται εκστατικά Τριστάνος και Ιζόλδη, παρ’ όλο το σκοτεινό, διπλό του νόημα, απαιτεί από τον έρωτα να αναμετρηθεί με τον ασταμάτητο χρόνο. Από τον χρόνο δεν ξεφεύγει κανείς και τίποτα. Η (ανθρώπινη) ύπαρξη μπορεί να εννοηθεί μόνο εντός του χρόνου, ποτέ εκτός του. Ή μήπως όχι;

Η Εμίλια Μάρτυ βρήκε, χάρη σε μια σκανδαλώδη εύνοια της τύχης (ή ίσως χάρη σ’ ένα ειρωνικό, σαδιστικό παιχνίδι της), το μυστικό της αιώνιας ζωής. Ποιος δεν θα ήθελε να είναι στη θέση της; Και ποιος δεν θα επέστρεφε, σχεδόν τρεισήμισι αιώνες μετά, καθώς το ελιξίριο χάνει την επίδρασή του, για να κάνει τα πάντα προκειμένου να το ξαναβρεί, να «εμβαπτισθεί» ξανά στη δύναμή του και να ζήσει άλλα τόσα χρόνια; Να αιωρηθεί, ξεφεύγοντας από τον νόμο της βαρύτητας, μακριά απ’ αυτόν τον πληκτικό πλανήτη, στον ελεύθερο, άπειρο χωροχρόνο. Κι αυτή ακριβώς τη λυσσαλέα πάλη της με τον χρόνο παρακολουθούμε στο έργο, επί τρεις σχεδόν πράξεις.

Κι όμως, λίγα λεπτά πριν το φινάλε: Τι απροσδόκητη εξέλιξη… Τι ανατροπή!…

Ο Γιάνατσεκ ισχυρίζεται πως η ανθρώπινη ζωή έχει νόημα μόνο μέσα στον πεπερασμένο χρόνο που ορίζεται από τη γέννηση και τον θάνατο, πως, αν ο χρόνος υπάρχει, τότε είναι ο μέγας ευεργέτης του ανθρώπου, γιατί αυτός καθορίζει τη στιγμή του θανάτου, χωρίς τον οποίο η ζωή γίνεται μια ατέρμονη σειρά καφκικών επαναλήψεων, μια άμορφη μάζα απρόσωπης ζωικής ενέργειας, που μετατρέπει το όνειρο της αιώνιας ζωής στον εφιάλτη του αιώνιου θανάτου.

Το τελευταίο χρονικό διάστημα, πυκνώνουν οι αναφορές για προχωρημένα επιστημονικά πειράματα που έχουν στόχο την αποφασιστική επιμήκυνση της ζωής, πειράματα που πλησιάζουν μάλιστα πολύ κοντά στην πολυπόθητη επιτυχία. Πιθανότατα, δηλαδή, σε κάποια χρόνια, το όραμα μιας ανθρωπότητας γεμάτης αθάνατα όντα θα είναι πραγματικότητα. Ο θάνατος θα έχει νικηθεί. Η ζωή θα έχει θριαμβεύσει. Ποια ζωή, όμως; Παρατηρήστε καλά την Εμίλια Μάρτυ. Είναι ένα απανθρωποποιημένο ον, που ξαναβρίσκει την ανθρωπιά του μόνο στον θάνατο.

Ο Γιάνατσεκ έγραψε ένα δυσοίωνο προφητικό αριστούργημα. Κι εμείς, απόψε, θα το δούμε και θα το ακούσουμε. Είμαστε άραγε ακόμα εντός χρόνου; Ή μήπως η κλεψύδρα αδειάζει επικίνδυνα;
Γιάννης Χουβαρδάς

Α΄ Πράξη Πράγα, 1922, στο δικηγορικό γραφείο του Δρ Κόλενατυ. Η υπόθεση Γκρέγκορ εναντίον Πρους διαρκεί περίπου έναν αιώνα. Ο Κόλενατυ εκπροσωπεί τη μεσοαστική οικογένεια Γκρέγκορ στον αγώνα της ενάντια στους αριστοκράτες Πρους. Ο Κόλενατυ βρίσκεται στο Ανώτατο Δικαστήριο, όπου έχει παραπεμφθεί η υπόθεση, αναμένοντας την οριστική απόφαση, όταν στο γραφείο του φτάνει ο Άλμπερτ Γκρέγκορ. Η Κριστίνα, κόρη του Βίτεκ, ο οποίος είναι υπάλληλος του Κόλενατυ, είναι τραγουδίστρια της όπερας και εκθειάζει την καταξιωμένη ντίβα Εμίλια Μάρτυ για την τέχνη της.

Ο Κόλενατυ επιστρέφει συνοδευόμενος από τη Μάρτυ και εξιστορεί την υπόθεση. Ο βαρόνος Γιόζεφ Φέρντιναντ Πρους πέθανε το 1827 χωρίς να αφήσει κληρονόμους ή διαθήκη. Την περιουσία του διεκδίκησαν ο εξάδελφός του, όπως επίσης ο προγονός του Άλμπερτ Φέρντιναντ Γκρέγκορ, ισχυριζόμενος ότι ο βαρόνος του την είχε υποσχεθεί. Στο σημείο αυτό επεμβαίνει η Μάρτυ, μιλώντας για τα γεγονότα σαν να τα γνωρίζει από πρώτο χέρι. Εξηγεί ότι ο Φέρντιναντ ήταν εκτός γάμου γιος του Πρους και της τραγουδίστριας της όπερας Ελλιάν ΜακΓκρέγκορ. Ο Κόλενατυ σημειώνει ότι η οικογένεια Πρους έχει περισσότερες πιθανότητες να κερδίσει την υπόθεση διότι δεν βρέθηκε διαθήκη και η Μάρτυ τον ρωτά τι απαιτείται προκειμένου να κερδίσει ο Γκρέγκορ. Ο Κόλενατυ απαντά πως μια διαθήκη θα αποτελούσε ικανό στοιχείο και η Μάρτυ δηλώνει ότι διαθήκη υπάρχει. Μάλιστα περιγράφει ένα παλιό έπιπλο στην κατοικία των Πρους, στο οποίο φυλάσσονται σημαντικά έγγραφα, ανάμεσα στα οποία πιθανότατα και η διαθήκη. Ο Κόλενατυ θεωρεί ότι η Μάρτυ τα βγάζει όλα αυτά από το κεφάλι της αλλά ο Άλμπερτ επιμένει και του ζητά να ερευνήσει το θέμα. Όταν φεύγει ο Κόλενατυ, ο Άλμπερτ ομολογεί στη Μάρτυ ότι δεν έχει πλέον χρήματα και ότι η περιουσία αυτή είναι η μόνη του ελπίδα. Είναι ερωτευμένος μαζί της, αλλά εκείνη τον απωθεί με ψυχρότητα. Παρ’ όλα αυτά του ζητά να της δώσει το έγγραφο, το οποίο θα βρεθεί μαζί με τη διαθήκη. Επιστρέφει ο Κόλενατυ μαζί με τον Γιάροσλαφ Πρους. Βρήκαν τη διαθήκη εκεί που τους υπέδειξε η Μάρτυ. Τώρα το μόνο που μένει να αποδείξει ο Άλμπερτ είναι ότι ο Φέρντιναντ Γκρέγκορ υπήρξε εκτός γάμου γιος του Πρους. Η Μάρτυ παρεμβαίνει και ισχυρίζεται ότι εκείνη μπορεί να το αποδείξει.

Β΄ Πράξη Σε μια άδεια σκηνή λυρικού θεάτρου. Η παράσταση τελείωσε και όλοι μιλούν για το πόσο καταπληκτική υπήρξε η Μάρτυ. Έρχεται η ντίβα, η οποία απορρίπτει όλους, συμπεριλαμβανομένου του Άλμπερτ. Στον χώρο μπαίνει και ο ηλικιωμένος κόμης Χάουκ-Σέντορφ, ο οποίος νομίζει ότι στο πρόσωπο της Μάρτυ βλέπει την Εουχένια Μοντές, μια Τσιγγάνα με την οποία είχε σχέση πριν από μισό αιώνα. Η Μάρτυ τού λέει πως η Μοντές δεν έχει πεθάνει, του μιλά ισπανικά, τον φωνάζει με ένα παρατσούκλι και του ζητά ένα φιλί.

Όταν φεύγουν όλοι, μένει μόνος ο Γιάροσλαφ Πρους με τη Μάρτυ. Ζητά εξηγήσεις για το περίεργο ενδιαφέρον της για την οικογένειά του και της αποκαλύπτει ότι ως μητέρα του παιδιού του βαρόνου έχει καταγραφεί η Ελίνα Μακροπούλου, η οποία δεν είναι απίθανο να ταυτίζεται με την Ελλιάν ΜακΓκρέγκορ. Συνεπώς, μονάχα ένας απόγονος του Φέρντιναντ Μακρόπουλου θα μπορούσε να έχει δικαιώματα στην περιουσία. Η Μάρτυ προσφέρεται να αγοράσει ένα μυστηριώδες έγγραφο το οποίο βρέθηκε μαζί με τη διαθήκη, αλλά ο Γιάροσλαφ αρνείται και φεύγει. Επιστρέφουν οι δύο θαυμαστές της Μάρτυ, πρώτα ο Άλμπερτ, τον οποίο εκείνη αποφεύγει, και στη συνέχεια ο Γιάνεκ, γιος του Γιάροσλαφ, από τον οποίο εκείνη ζητά να της φέρει το έγγραφο. Ο Γιάροσλαφ ακούει τη συζήτηση, διώχνει τον γιο του και υπόσχεται στη Μάρτυ να της δώσει το έγγραφο εάν περάσουν τη νύχτα μαζί.

Γ΄ Πράξη Στο δωμάτιο της Μάρτυ, το επόμενο πρωί. Ο Γιάροσλαφ και η Εμίλια πέρασαν το βράδυ μαζί. Παρότι απογοητευμένος από την ψυχρότητά της, εκείνος της δίνει τον φάκελο με το έγγραφο που ζητούσε. Τα νέα της αυτοκτονίας του Γιάνεκ, ο οποίος ήταν ερωτευμένος με τη Μάρτυ, την αφήνουν απολύτως αδιάφορη. Φτάνει ο κόμης Χάουκ-Σέντορφ, ο οποίος δηλώνει ότι άφησε τη γυναίκα του και θέλει να φύγει με τη Μάρτυ για την Ισπανία. Έρχεται και ο Κολενάτυ, ο οποίος παρατήρησε ότι ο γραφικός χαρακτήρας της Μάρτυ είναι ίδιος με αυτόν της ΜακΓκρέγκορ και υποψιάζεται πλαστογραφία. Η Μάρτυ αφήνει το δωμάτιο προκειμένου να ντυθεί και δηλώνει ότι μετά το πρωινό της θα δώσει σε όλους τις απαραίτητες εξηγήσεις.

Στο μεταξύ όλοι όσοι βρίσκονται στο δωμάτιο αρχίζουν να αναζητούν στοιχεία. Βρίσκουν έγγραφα και αναμνηστικά, όλα με τα αρχικά Ε.Μ. Ο Γιάροσλαφ λέει ότι ο γραφικός χαρακτήρας της Ελίνας Μακροπούλου στο πιστοποιητικό γέννησης του Φέρντιναντ είναι ίδιος με αυτόν της Μάρτυ.

Η Μάρτυ επιστρέφει μεθυσμένη και με ένα περίστροφο στο χέρι. Είναι αποφασισμένη να πει την αλήθεια. Είναι η Ελίνα Μακροπούλου και γεννήθηκε το 1585. Είναι κόρη του Κρητικού γιατρού Ιερώνυμου Μακρόπουλου, ο οποίος υπηρέτησε στην αυλή του Ροδόλφου Β΄, αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο ηγεμόνας ζήτησε από τον αλχημιστή να παρασκευάσει ένα ελιξίριο, το οποίο θα επιμήκυνε τη ζωή του. Όταν του το παρουσίασε, ο αυτοκράτορας διέταξε τον Μακρόπουλο να το δοκιμάσει πρώτα στην κόρη του. Εκείνη, μόλις ήπιε το ποτό, έπεσε σε κώμα. Ο Ιερώνυμος φυλακίστηκε ως ύποπτος για τη δηλητηρίαση του αυτοκράτορα, αλλά το κορίτσι ξύπνησε μετά από μία εβδομάδα και διέφυγε μαζί με τη συνταγή για το ελιξίριο. Χάρη σε αυτό ζει επί τριακόσια χρόνια. Προκειμένου να αποκρύψει το μυστικό της, αλλάζει διαρκώς ταυτότητες και ονόματα, διατηρώντας σταθερά μονάχα τα αρχικά «Ε» και «Μ». Εμπιστεύτηκε το μυστικό της στον βαρόνο Γιόζεφ Πρους, ο οποίος επισύναψε τη μαγική συνταγή στη διαθήκη του, την οποία προόριζε για τον γιο του. Ωστόσο, το έγγραφο χάθηκε μαζί με άλλα υπάρχοντα μετά τον θάνατο του βαρόνου.

Η δράση του ελιξιρίου παρέρχεται και η Ελίνα χρειάζεται τη φόρμουλα προκειμένου να ζήσει ακόμα τριακόσια χρόνια. Καθώς τα πρώτα σημάδια γήρατος αρχίζουν να διακρίνονται στο πρόσωπό της, οι παριστάμενοι πιστεύουν την ιστορία της και τη λυπούνται. Η Ελίνα συνειδητοποιεί ότι η αιώνια νιότη την οδήγησε σε απάθεια και αποφασίζει να αφήσει τον θάνατο να έρθει κανονικά, κατανοώντας ότι οι αισθήσεις της υπέρβασης και του σκοπού προέρχονται από τη σύντομη διάρκεια της ζωής. Καθώς γερνά ταχύτατα μπροστά στα μάτια των παριστάμενων, προσφέρει τη συνταγή στην Κριστίνα, ώστε να γίνει αυτή στη συνέχεια μια σπουδαία καλλιτέχνιδα, όπως το επιθυμεί. Ωστόσο, η Κριστίνα καίει τη συνταγή και η Ελίνα καταρρέει προσευχόμενη.