Στέφανος Λαζαρίδης: κυνικός ρομαντικός

Το αφιέρωμα της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στον Στέφανο Λαζαρίδη κορυφώνεται με τη μεγάλη έκθεση για το καλλιτεχνικό του έργο, η οποία θα παρουσιάζεται από τις 4 Φεβρουαρίου έως τις 31 Μαΐου 2018, καθημερινά 09.30-21.00, στο αίθριο του 4ου ορόφου της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Η έκθεση πραγματοποιείται σε συνεργασία με το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης και αποτελεί την πρώτη συνδιοργάνωση της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος και της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος. Η έκθεση πραγματοποιείται με δωρεά από το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος.

Η επιμέλεια της έκθεσης ανήκει στον εικαστικό Αντώνη Βολανάκη, ο οποίος μαθήτευσε κοντά στον Στέφανο Λαζαρίδη στο Λονδίνο και εργάστηκε μαζί του στην Εθνική Όπερα της Αγγλίας.  Πρόκειται για την πρώτη σε παγκόσμιο επίπεδο ατομική παρουσίαση του καλλιτεχνικού έργου του σπουδαίου Έλληνα σκηνογράφου και πρώην Καλλιτεχνικού Διευθυντή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Ο Στέφανος Λαζαρίδης με βάση το Λονδίνο ανέδειξε το εύρος της σκηνογραφίας σε δραματουργικούς εικαστικούς χώρους, θέτοντας σε βάθος ερωτήματα και αποφεύγοντας τις διακοσμητικές λύσεις, στις σημαντικότερες σκηνές όπερας της Ευρώπης αλλά και σε μεγαλύτερους χώρους, όπως στάδια,  όπου σχεδίασε ιστορικές παραστάσεις διαρρηγνύοντας την παραδοσιακή αντίληψη για τον σχεδιασμό. Η έκθεση αναπτύσσει ένα οπτικό χρονολόγιο ξεκινώντας από την αρχή της καριέρας του, με ζωγραφικές μελέτες σκηνικών και σχέδια κοστουμιών, όπου διαφαίνεται η  επιρροή της μαθητείας του πλάι στον επίσης διεθνή Νικόλα Γεωργιάδη, και συνεχίζει με έργα μικτής τεχνικής και κολάζ και τρισδιάστατες μακέτες υπό κλίμακα,  καθώς και με βίντεο από παραστάσεις και συνεντεύξεις του. Η έκθεση έχει παιγνιώδη χαρακτήρα και ολοκληρώνεται με φωτογραφίες από τη δική του εικαστική έρευνα, σκηνοθετικές σημειώσεις πάνω σε κείμενα και δείγματα από επιστολογραφία. Μεγάλη εντύπωση στο έργο του προκαλεί το γεγονός ότι δύσκολα μπορεί κανείς να ξεχωρίσει τις φωτογραφίες των με απόλυτη λεπτομέρεια κατασκευασμένων μακετών, από τις φωτογραφίες των πραγματικών παραστάσεων.

Το λάιτ μοτίφ που συναντά κανείς περισσότερο στο έργο του Λαζαρίδη είναι ο κύβος και αυτό είναι το στοιχείο έμπνευσης της έκθεσης. Έτσι, σε κύβους-δωμάτια, αναπτύσσονται οι σημαντικές συνεργασίες του με σκηνοθέτες θεάτρου και όπερας. Με τον διάσημο Γιούρι Λιουμπίμοφ δημιούργησε τους Δαιμονισμένους (1985) του Ντοστογιέφσκι σε Λονδίνο, Παρίσι, Μιλάνο και τον Ριγολέττο (1983) που προκάλεσε σκάνδαλο στο συντηρητικό κοινό της Ιταλίας. Με τον Ντέιβιντ Πάουντνι,  έγραψαν ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία της Εθνικής Όπερας της Αγγλίας με τις πολλαπλές συνεργασίες τους τη δεκαετία του '80, ενώ ιστορικές θεωρούνται οι παραγωγές του Ιπτάμενου Ολλανδού (1989) και του Ναμπούκκο (1991) στην πλωτή όπερα της Μπρέγκεντς στην Αυστρία με σαφείς αναφορές στην Επίδαυρο. Με τον  Στήβεν Πίμλοτ υπέγραψαν την Κάρμεν (1989) στο Ερλς Κορτ (Λονδίνο), παράσταση που δινόταν μπροστά σε 15.000 θεατές κάθε βράδυ, ενώ με τον Κηθ Γουώρνερ τον Λόενγκριν (1999) στο Μπαιρόιτ και την "Τετραλογία" του Βάγκνερ (2004-6) στη Βασιλική Όπερα του Λονδίνου. 

Στους υπόλοιπους κύβους παρουσιάζονται οι παραγωγές με τον Λαζαρίδη σε διπλό ρόλο σκηνοθέτη/σκηνογράφου: η επιτυχημένη περιοδεία του βρετανικού συγκροτήματος Duran Duran στην Αμερική (1993), ο Ορφέας και Ευρυδίκη του Γκλουκ για την Όπερα του Σύδνεϋ (1993), ο Οιδίποδας τύραννος του Στραβίνσκι (1989) και ο Πύργος του Κυανοπώγωνα του Μπάρτοκ (1990) για την Όπερα της Σκωτίας, αλλά και η Αρχή της ζωής (1995) του Δημήτρη Δημητριάδη στην Ελλάδα στο Θέατρο Αμόρε. Το 2000 ως επιτελικός οραματιστής σχεδίασε καλλιτεχνικά αλλά και εικαστικά οκτώ παραγωγές για το "Ιταλικό Φεστιβάλ" της Εθνικής Όπερας της Αγγλίας.   

Από τον Αύγουστο του 2013, το αρχείο του Στέφανου Λαζαρίδη φυλάσσεται στο ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ, με την ευγενική δωρεά του αείμνηστου Timothy Williams, συντρόφου του σκηνογράφου. Καλύπτει την περίοδο 1964–2010 και περιλαμβάνει τεκμήρια, σχέδια και μακέτες από ολόκληρη την καλλιτεχνική πορεία του Λαζαρίδη. 

Ο Καλλιτεχνικός Διευθυντής της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, Γιώργος Κουμεντάκης, ο οποίος προγραμμάτισε και επιμελήθηκε το αφιέρωμα στον Στέφανο Λαζαρίδη, σημειώνει: "Ο προγραμματισμός μας για την επόμενη τριετία κινείται προς ανανεωτικές κατευθύνσεις, διευρύνοντας προοπτικές που άνοιξε το πέρασμα του Στέφανου Λαζαρίδη στην Εθνική Λυρική Σκηνή. Η έκθεση αυτή έρχεται να γνωρίσει στο ελληνικό κοινό το εύρος της δουλειάς του μέσα από μακέτες, φωτογραφίες και αρχειακό υλικό, το οποίο καλύπτει περίπου σαράντα χρόνια δημιουργικής πορείας. Πρόκειται για έναν ελάχιστο φόρο τιμής στον σπουδαίο Έλληνα καλλιτέχνη της όπερας, ο οποίος άφησε ανεξίτηλο το στίγμα του".

– 2017/18: Αφιέρωμα της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στον Στέφανο Λαζαρίδη
Μποέμ, Τόσκα, Έκθεση αφιερωμένη στον Στέφανο Λαζαρίδη

Στην πρώτη της καλλιτεχνική περίοδο στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος η Εθνική Λυρική Σκηνή τιμά τον σκηνογράφο και σκηνοθέτη Στέφανο Λαζαρίδη (1942-2010) παρουσιάζοντας δύο από τις παραγωγές τις οποίες εκείνος είχε παραγγείλει κατά την περίοδο της σύντομης θητείας του ως Καλλιτεχνικός Διευθυντής του οργανισμού, από τον Ιανουάριο του 2006 έως τον Ιούλιο του 2007.
Γεννημένος στην Ντίρι Ντάουα της Αιθιοπίας, με σπουδές στο Λονδίνο, ο Λαζαρίδης υπήρξε για πέντε χρόνια βοηθός ενός άλλου διακεκριμένου Έλληνα σκηνογράφου, του Νικόλα Γεωργιάδη. Επέδωσε την πρώτη του σκηνογραφία το 1967. Την αμέσως επόμενη χρονιά προκάλεσε συζητήσεις με τη σκηνογραφία του για τον Περιπλανώμενο ιππότη, μπαλέτο σε χορογραφία του Άντονυ Τιούντορ, το οποίο παρουσιάστηκε από το Βασιλικό Μπαλέτο στο Λονδίνο. Άρχισε να συνεργάζεται με τη Βασιλική Όπερα αλλά και με την Εθνική Όπερα της Αγγλίας, διαμορφώνοντας σταδιακά την προσωπική του εικαστική γλώσσα, απομακρυνόμενος από τη διακοσμητική αντίληψη και αναζητώντας το βαθύτερο νόημα των έργων και τη θεατρικότητα των παραγωγών. Τον ενδιέφεραν οι συνθήκες κάτω από τις οποίες γράφτηκε το έργο και οι λόγοι που οδήγησαν τον εκάστοτε συνθέτη στην επιλογή του θέματος, ώστε να κατανοήσει καλύτερα τους στόχους κάθε όπερας.
Οι περισσότερες από τριάντα παραγωγές τις οποίες σχεδίασε μονάχα για την Εθνική Όπερα της Αγγλίας κατά τη δεκαετία του 1980 καθιέρωσαν τον Λαζαρίδη ως έναν από τους σημαντικότερους σκηνογράφους στη Βρετανία. Οι παραγωγές που σχεδίασε για το παραλίμνιο Φεστιβάλ της Μπρέγκεντς (Ο Ιπτάμενος Ολλανδός, 1989· Ναμπούκκο, 1991· Φιντέλιο, 1995) σε συνεργασία με τον Βρετανό σκηνοθέτη Ντέιβιντ Πάουντνυ, όπως και μία Κάρμεν σε συνεργασία με τον Στήβεν Πίμλοτ  στο λονδρέζικο Ερλς Κορτ (1989), προκάλεσαν παγκόσμιο ενδιαφέρον. Ήταν θεάματα για το ευρύ κοινό, που όμοιά τους σε ποιότητα ανάγνωσης και ποιότητα εκτέλεσης δεν είχαν γίνει μέχρι τότε. Ήταν παραγωγές που αντιμετώπιζαν την όπερα ως σκηνικό θέαμα και όχι μονάχα ως τραγούδι. Η πρόσκληση του Λαζαρίδη στο Μπάυροϋτ το 1999 για έναν Λόενγκριν που αποδείχτηκε εξαιρετικά επιτυχημένος και η ανάθεση σε αυτόν ολόκληρου του Δαχτυλιδιού του Νίμπελουνγκ στη Βασιλική Όπερα (2002/2006) και τα δύο σε σκηνοθεσία του Κηθ Ουώρνερ, ήταν αυτονόητα επόμενα βήματα. Πριν καν του ανατεθούν τα έργα αυτά, το τετράτομο λεξικό The New Grove Dictionary of Opera (MacMillan, Λονδίνο 1997) αφιέρωνε στο έργο και στην προσφορά του μισή σελίδα. Η εξοικείωσή του με μεγάλα θεάματα αξιοποιήθηκε και στον χώρο της ποπ μουσικής, όπως στη θεαματική περιοδεία του βρετανικού new wave συγκροτήματος Duran Duran το 99 στις ΗΠΑ, μια από τις πρώτες του είδους, την οποία σκηνοθέτησε και σκηνογράφησε.
Με την εμπειρία, τις γνώσεις και τις γνωριμίες του, με την πεποίθηση ότι μια παράσταση όπερας δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται με ανώδυνα διακοσμητικό τρόπο αλλά ότι ως παραστατική τέχνη οφείλει να τυγχάνει της ίδιας αντιμετώπισης με οποιοδήποτε άλλο θεατρικό κείμενο, ο Λαζαρίδης έφτασε τον Ιανουάριο του 2006 στην Εθνική Λυρική Σκηνή. Πρόθεσή του ήταν να φέρει τα μεγάλα, διαχρονικά έργα του ρεπερτορίου σε διάλογο με το σύγχρονο κοινό, να απευθυνθεί στους σημερινούς θεατές με τρόπο ανάλογο προς εκείνο που επεδίωξαν να απευθυνθούν στο δικό τους κοινό οι συνθέτες κάθε εποχής. Γι’ αυτό τον λόγο προσκάλεσε στην Εθνική Λυρική Σκηνή κορυφαίους σκηνοθέτες όπερας και συνεργάστηκε επίσης με Έλληνες, που μπορούσαν να ανταποκριθούν στις ιδέες και στα οράματά του. Επέλεγε μονωδούς οι οποίοι ήταν φωνητικά κατάλληλοι για ρόλους που μπορούσαν να υποστηρίξουν εξίσου με την εμφάνιση και τις υποκριτικές τους ικανότητες.
Η έμφαση στη σκηνική εικόνα δεν σήμαινε ότι υποτιμούσε το μουσικό σκέλος. Μια από τις πρώτες κινήσεις του Λαζαρίδη υπήρξε η διεύρυνση του χώρου της ορχήστρας του Θεάτρου Ολύμπια ώστε από 45 να φιλοξενεί 65 μουσικούς και συνεπώς να μπορεί να ανταποκριθεί επιτυχέστερα σε μεγαλύτερο μέρος του ρεπερτορίου. Παράλληλα, μισθώθηκε δεύτερη σκηνή, ώστε το Μπαλέτο της Εθνικής Λυρικής Σκηνής να παρουσιάζει τα θεάματά του πάντοτε με ορχήστρα, αντί ηχογραφημένης μουσικής, όπως ήταν σύνηθες μέχρι τότε.
Λάτρης του Πουτσίνι ο Λαζαρίδης επέλεξε ανάμεσα στα πρώτα έργα της θητείας του δύο από τις πλέον εμβληματικές όπερες του Ιταλού μουσουργού. Ο Γκρέιαμ Βικ ανέλαβε να σκηνοθετήσει την Μποέμ, έργο γεμάτο νιάτα, με φόντο τη σημερινή Αθήνα. Αντίστοιχα, η Τόσκα του Νίκου Πετρόπουλου έδωσε συνέχεια σε ιδέες που ο Λαζαρίδης είχε δουλέψει με τον Τζόναθαν Μίλλερ σε δική τους παραγωγή του ίδιου έργου το 1986 στη Φλωρεντία.