Μάκμπεθ

Με μία από τις συναρπαστικότερες όπερες του Βέρντι, τον Μάκμπεθ υποδέχεται η Εθνική Λυρική Σκηνή το 2014, στην αίθουσα Αλεξάνδρα Τριάντη στο Μέγαρο Μουσικής, σε μουσική διεύθυνση Μύρωνα Μιχαηλίδη και σκηνοθεσία Λορένζο Μαριάνι. Από τις 17 Ιανουαρίου και για οκτώ μόνο παραστάσεις, θα παρουσιαστεί η εντυπωσιακή παραγωγή με θεαματικά σκηνικά και συντελεστές διεθνούς ακτινοβολίας.

Στο πλαίσιο της κοινωνικής της πολιτικής η ΕΛΣ μειώνει τις τιμές των εισιτηρίων της παραγωγής: Στις ακριβές θέσεις, από τα 80 η τιμή μειώνεται στα 70 ευρώ ενώ από τα 60 στα 55 ευρώ.
Βασισμένη στο ομότιτλο θεατρικό του Σαίξπηρ, η σημαντικότερη νεανική όπερα του Βέρντι προσφέρει σπάνια ψυχογραφήματα κυρίως των βασικών ρόλων, του στρατηγού Μάκμπεθ και της συζύγου του, δύο αδίστακτων χαρακτήρων, που μετέρχονται κάθε μέσου προκειμένου να αναρριχηθούν στο θρόνο της Σκωτίας. Έντονα δραματική μουσική μεγάλης δύναμης, σκιαγραφεί πρόσωπα και καταστάσεις. Το έργο θα παρουσιαστεί μαζί με το μπαλέτο που συνέθεσε ο σπουδαίος Ιταλός συνθέτης για την αναθεωρημένη εκδοχή της Όπερας που παρουσιάστηκε στο Παρίσι.

Η υπόθεση αφορά την αναρρίχηση του στρατηγού Μάκμπεθ στο θρόνο της Σκωτίας αφού φονεύσει το βασιλιά Ντάνκαν και το στρατηγό Μπάνκο. Συνεργός και υποκινητής των εγκληματικών ενεργειών είναι η σύζυγος του Μάκμπεθ. Στη συνέχεια, εκείνη αυτοκτονεί υπό το βάρος των τύψεων κι εκείνος εκτελείται από τον ευγενή Μακντάφ, ο οποίος υπερασπίζεται τα δικαιώματα του Μάλκολμ, γιού του Ντάνκαν.

Ο Μάκμπεθ θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα αριστουργήματα του είδους –στην εποχή τους θεωρήθηκε πρωτοποριακό έργο- ενώ λόγω των σχεδόν υπεράνθρωπων ερμηνευτικών του απαιτήσεων αποτελεί την υπέρτατη πρόκληση για τους ερμηνευτές των βασικών ρόλων.
Η Εθνική Λυρική Σκηνή έχει εξασφαλίσει μια διανομή διεθνούς επιπέδου. Τον ομώνυμο ρόλο θα ερμηνεύσουν οι τρεις διαπρεπέστεροι έλληνες βαρύτονοι με διεθνή καριέρα: οι Δημήτρης Τηλιακός, Δημήτρης Πλατανιάς και Τάσης Χριστογιαννόπουλος, ενώ στον ρόλο της Λαίδης Μάκμπεθ η διεθνώς αναγνωρισμένη ελληνίδα υψίφωνος Δήμητρα Θεοδοσίου και η διαπρεπής Ουκρανή σοπράνο Τατιάννα Μελνυτσένκο.

Χρονικά ο Μάκμπεθ προηγείται των αριστουργημάτων που καθιέρωσαν διεθνώς τον Βέρντι. Ωστόσο, στο έργο αυτό είναι ήδη πλήρως ανεπτυγμένη η μουσικοθεατρική γλώσσα του συνθέτη και μάλιστα πάνω στον καμβά ενός από τα μεγαλύτερα έργα της ιστορίας του θεάτρου. Ο Βέρντι και ο λιμπρετίστας του Φραντσέσκο-Μαρία Πιάβε ακολούθησαν σε γενικές γραμμές την αφήγηση της σαιξπηρικής τραγωδίας, μπολιάζοντας, ωστόσο, το λιμπρέτο με στοιχεία έντασης και θεατρικότητας που άρμοζαν στο ιλουζιονιστικό θέατρο του 19ου αιώνα. Έτσι, οι τρεις μάγισσες του πρωτοτύπου μετατράπηκαν σε ένα χορό μαγισσών, για τον οποίο ο Βέρντι έγραψε ορισμένες από τις ωραιότερες χορωδιακές του σελίδες, ενώ ο συνθέτης έγραψε συγκλονιστική μουσική για τις σκηνές μεγάλης θεατρικότητας, όπως η σκηνή της υπνοβασίας της Λαίδης Μάκμπεθ.

Στον Μάκμπεθ, ο Βέρντι υπερβαίνει τα συμβατικά πλαίσια της εποχής του για να συνθέσει ένα έργο με θεατρική δύναμη και με χαρακτήρες που διαθέτουν πρωτόγνωρο ψυχολογικό βάθος και ένταση, ενώ με τη δεξιοτεχνική ενορχήστρωση επιτυγχάνει να σκιαγραφήσει θεαματικά τη βία, τη συνομωσία, το θάνατο.

Οι δύο κεντρικοί ρόλοι είναι από τους απαιτητικότερους του ρεπερτορίου, καθώς συνδυάζουν τις υψηλές φωνητικές απαιτήσεις με αντίστοιχες υποκριτικές. Είναι χαρακτηριστικό πως όταν πρότειναν στον Βέρντι μία διάσημη πρωταγωνίστρια της εποχής του, με εξαιρετικά φωνητικά, αλλά φτωχά υποκριτικά χαρίσματα, για το ρόλο της Λαίδη Μάκμπεθ, ο συνθέτης αναφώνησε πως προτιμά να ο ρόλος να ερμηνευθεί από κάποια που δεν τραγουδά καθόλου, παρά από κάποια που δεν είναι ικανή να αναδείξει τις σκοτεινές και διαβολικές του παραμέτρους. Όσο για τον ομώνυμο ρόλο, αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις στο ρεπερτόριο του βαρυτόνου. Ανάμεσα στους τραγουδιστές που άφησαν εποχή στο ρόλο αυτό υπήρξε και ο σπουδαίος Έλληνας βαρύτονος Κώστας Πασχάλης (1929-2007), που τον ερμήνευσε στα μεγαλύτερα θέατρα του κόσμου.

Στη νέα παραγωγή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής το ρόλο του τίτλου ερμηνεύει στην πρώτη διανομή ο Δημήτρης Τηλιακός, ο οποίος πρόσφατα ερμήνευσε Μάκμπεθ στην όπερα του Παρισιού και στο Τεάτρο Ρεάλ της Μαδρίτης, σε μουσική διεύθυνση Θεόδωρου Κουρέντζη και σκηνοθεσία Ντμίτρι Τσερνιακόφ, μια παραγωγή που κυκλοφορεί σε DVD σε όλο τον κόσμο. Στη δεύτερη διανομή, ο Τάσης Χριστογιαννόπουλος, ο οποίος έχει λάβει διθυραμβικές κριτικές στις εμφανίσεις του στα μεγαλύτερα θέατρα του κόσμου –μεταξύ άλλων στην Κρατική Όπερα της Βιέννης και στην Όπερα του Παρισιού. Για τον ρόλο της Λαίδης Μάκμπεθ, η Δήμητρα Θεοδοσίου επιστρέφει στην Λυρική, έχοντας διαπρέψει ως σπουδαία ερμηνεύτρια του βερντιανού ρεπερτορίου σε θέατρα από το Μιλάνο έως τη Ζυρίχη και από το Λονδίνο έως την Ιαπωνία και τη Βραζιλία. Στη δεύτερη διανομή η Τατιάννα Μελνυτσένκο, η οποία έχει στο βιογραφικό της εμφανίσεις σε σημαντικά θέατρα.

Τη σκηνοθεσία έχει αναλάβει ο διακεκριμένος Ιταλός σκηνοθέτης και θεωρητικός της όπερας Λορέντζο Μαριάνι, ο οποίος μετά τις σπουδές του στο Χάρβαρντ σκηνοθέτησε σε αμερικάνικα θέατρα, έγραψε μελέτες πάνω στην όπερα, ενώ υπήρξε καλλιτεχνικός διευθυντής σε ένα από τα σημαντικότερα λυρικά θέατρα της Ιταλίας, στο Παλέρμο. Τα τελευταία χρόνια έχει συνεργαστεί με κορυφαία λυρικά θέατρα σε Ευρώπη και Αμερική, σε μεγάλες παραγωγές όπερας. Ο Μαριάνι εστιάζει στον τρόπο σκέψης των δύο ηρώων και εικονοποιεί την αντίδραση στο συναίσθημα του φόβου. Το σκηνικό αποδίδει ένα no man’s land –έναν τόπο στο πουθενά, μια «απεικόνιση» των σκοτεινών σημείων του μυαλού μας.

Την Ορχήστρα της Εθνικής Λυρικής Σκηνή θα διευθύνει ο καλλιτεχνικός διευθυντής του οργανισμού Μύρων Μιχαηλίδης, ενώ τη Χορωδία της ΕΛΣ ο Αγαθάγγελος Γεωργακάτος.

Το μπαλέτο της Εθνικής Λυρικής Σκηνής θα χορογραφήσει ο Ρενάτο Τζανέλλα.


ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΣΚΗΝΟΘΕΤΗ

Ποια είναι η λέξη που επαναλαμβάνεται πιο συχνά στον Μάκμπεθ; Ο φόβος. Όμως όχι ο φόβος για τα ύψη, τα φίδια ή τον εχθρό. Τουλάχιστον όχι τον ανθρώπινο εχθρό. Στον Μάκμπεθ ο φόβος είναι ένας εχθρός, τον οποίο δεν μπορούμε να νικήσουμε: το άγνωστο. Το άγνωστο γύρω μας, το άγνωστο στους άλλους αλλά πάνω απ’ όλα το άγνωστο μέσα μας. Ο Μάκμπεθ αποτελεί ένα ταξίδι στους φόβους, στο σκοτάδι, στα απύθμενα βάθη της ψυχής μας. Δρα αποκλειστικά νύχτα, είναι συμπυκνωμένος, κινείται όπως μία σπείρα, αλλά μονάχα εσωτερικά. Είναι μια συνάντηση με ασυνείδητες ορμές, πρωτόγονους παλμούς, με τις καθοδηγητικές δυνάμεις της ψυχής που μάς εκσφενδονίζουν σε χώρους, τους οποίους απλώς δεν γνωρίζουμε. Τι συμβαίνει στο έργο αυτό; Δύο γενναίοι στρατιώτες συναντούν μια ομάδα από μάγισσες. Οι μάγισσες προφητεύουν το μέλλον και για τους δύο, ένα μέλλον το οποίο είναι εξ’ ίσου συγκλονιστικό. Ο ένας στρατιώτης τις περιγελά. Ο άλλος συνταράσσεται βαθιά. Η ζωή του αλλάζει οριστικά. Γιατί; Τον έναν τον καταλαμβάνει φόβος, η θέλησή του παραλύει. Ο άλλος είναι ελεύθερος, δεν φοβάται. Μία φιλόδοξη γυναίκα καταστρώνει σχέδια ώστε να πραγματοποιήσει τα πιο στυγερά εγκλήματα. Μοιάζει στερεά θωρακισμένη από μέσα της κι απ’ έξω: Κανείς δεν μπορεί να τη σταματήσει, κανείς δεν μπορεί να την πλήξει. Αντίθετα, αυτοκαταστρέφεται. Μια φρικιαστική κατάρρευση την οδηγεί στην αυτοκτονία. Γιατί; Η ψυχή. Ο νους και η ψυχή. Παραμονεύει, παραπαίοντας στις βαθύτερες γωνιές του εαυτού της, επικίνδυνα χαμένη.
Παραδόξως και οι δύο είναι ταυτόχρονα τραγικοί ήρωες και αιμοδιψείς εγκληματίες. Κανένας από τους δύο δεν είναι αληθινά κακούργος. Απλά, τους λείπει, όπως θα έλεγε ο Σωκράτης το «Γνώθι σ’αυτόν». Δεν γνωρίζουν τους εαυτούς τους. Κι όσο και αν μοιάζει περίεργο, τους μοιάζουμε. Αναγνωρίζουμε σ’ αυτούς τους εαυτούς μας, αφού μέσα σε όλους μας υπάρχει ένα κομμάτι του Μάκμπεθ και της Λαίδης. Είμαστε όλοι, δυνάμει, λεία των άγνωστων περιοχών της ψυχής μας, ικανοί να κάνουμε πράγματα που ποτέ δεν είχαμε ονειρευτεί, εξαρτημένοι από δυνάμεις που δεν γνωρίζουμε ή δεν καταλαβαίνουμε. Όπως αυτοί, έτσι κι εμείς δεν γνωρίζουμε τους εαυτούς μας. Και παρότι κανένας μας –ας ελπίσουμε– δεν είναι πιθανός δολοφόνος, είμαστε σε μικρότερο βαθμό και κυρίως με λιγότερο βίαιο τρόπο, ικανοί να γίνουμε θύματα του φόβου, ο οποίος καραδοκεί μέσα μας.
Ο φόβος είναι πάντοτε έτοιμος να πλήξει, είναι ένα αρπακτικό, ύπουλα κρυμμένο στη μαύρη νύχτα της ψυχής μας, το οποίο περιμένει τα θύματά του.
Ο Μάκμπεθ είναι θύμα του. Είναι θύμα της εξάρτησής του από τις μάγισσες, τη γυναίκα του, το άγνωστο. Από κάθε τι που είναι έξω και πέρα από αυτόν. Σε αυτή την κατάσταση ρίχνεται με ορμή προς τα μπροστά, εκτός ελέγχου, από το ένα αύριο στο επόμενο, μέχρι το τελευταίο αιματοβαμμένο αύριο, έως ότου ο βίαιος θάνατος σβήσει το σύντομο κερί του.
Η Λαίδη Μάκμπεθ είναι θύμα του. Παρά την αρχική εντύπωση, διακρίνεται από τραγική προδιάθεση για αυτοκαταστροφή. Η ψυχή της είναι ήδη ραγισμένη. Περιμένει να ανοίξει στα δύο σαν ώριμο φρούτο. Η ιστορία του Μάκμπεθ αναπτύσσεται σε αυτές τις δύο σφαίρες. Είναι η ιστορία του τρόπου με τον οποίο δουλεύει το μυαλό δύο ανθρώπων και των αντιδράσεών τους απέναντι στο φόβο. Διαδραματίζεται σε έναν τόπο που δεν θα μπορούσε να είναι πουθενά, αν όχι στο μυαλό μας και στις ειδικές σκοτεινές δυνάμεις του. Οι δυνάμεις του σκότους ταξιδεύουν μέσα από τις μάγισσες. Διαμορφώνουν και κατευθύνουν τους πρωταγωνιστές, σπρώχνοντάς τους στο μονοπάτι της φιλοδοξίας, του φόνου και του θανάτου. Αντιπροσωπεύουν όσα δεν γνωρίζουμε. Η ιστορία βρίσκεται πλήρως στα χέρια τους. Φόβος. Ψυχή. Δύο ελληνικές λέξεις, οι οποίες περιλαμβάνουν πλήρως το δράμα που μάς προσέφεραν οι Σαίξπηρ και Βέρντι. Ελπίζουμε ότι παρακολουθώντας αυτή την παράσταση, αυτές οι δύο θεμελιώδεις όψεις της ύπαρξής μας θα μπορέσουν με κάποιο τρόπο να διερευνηθούν και να καταστούν καλύτερα κατανοητές. Από όλους.