Ναμπούκκο

Η Εθνική Λυρική Σκηνή ολοκληρώνει τη σεζόν 2022/23 με τον Ναμπούκκο του Τζουζέππε Βέρντι, σε μουσική διεύθυνση Πάολο Καρινιάνι και σκηνοθεσία Λέο Μουσκάτο. Η εντυπωσιακή παραγωγή –η οποία πρωτοπαρουσιάστηκε με μεγάλη επιτυχία το 2018– επιστρέφει για τέσσερις μοναδικές παραστάσεις στις 26, 27, 29 και 30 Ιουλίου 2023 στο Ηρώδειο, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου, με τους Δημήτρη Πλατανιά και Τάση Χριστογιαννόπουλο στον ρόλο του τίτλου.

Ο Ναμπούκκο θεωρείται μια από τις σπουδαιότερες όπερες του Τζουζέππε Βέρντι. Σε προσωπικό επίπεδο ανέδειξε τον Βέρντι ως τον σημαντικότερο Ιταλό συνθέτη του 19ου αιώνα, ενώ σε συλλογικό επίπεδο μετατράπηκε σε σύμβολο του αγώνα για την ενοποίηση της Ιταλίας. Η όπερα είναι διάσημη, μεταξύ άλλων, για το περίφημο χορωδιακό των Εβραίων σκλάβων, το οποίο επέχει θέση εθνικού ύμνου για τους Ιταλούς, καθώς εξέφρασε το συλλογικό αίσθημα ενάντια στον Αυστριακό κατακτητή. Εκτός όμως από το πασίγνωστο χορωδιακό, η όπερα περιλαμβάνει μουσικά και ερμηνευτικά απαιτητικούς ρόλους για τον βαρύτονο, την υψίφωνο και τον βαθύφωνο.

Η υπόθεση αφορά την αιχμαλωσία των Εβραίων από τον βασιλιά της Βαβυλώνας Ναβουχοδονόσορα (Ναμπούκκο). Όταν, στην αλαζονεία του, εκείνος ζητά απ’ όλους να τον προσκυνήσουν ως θεό, τον πλήττει κεραυνός. Όταν αναγνωρίζει ως μόνο αληθινό θεό τον Ιεχωβά, βρίσκει πάλι τα λογικά του, απελευθερώνει τους Εβραίους και συναινεί στη σχέση της πραγματικής κόρης του, της Φενένας, με τον Ισμαέλε, ανιψιό του βασιλιά της Ιερουσαλήμ. Στον Ιεχωβά στρέφεται στο τέλος και η Αμπιγκαΐλλε, που σφετερίστηκε την εξουσία του Ναμπούκκο.

Παρά το γεγονός ότι ο Βέρντι δεν ήταν ο πρώτος που μελοποίησε κείμενα με έντονα πολιτικό χαρακτήρα –φλογεροί, γεμάτοι πατριωτικά αισθήματα στίχοι υπάρχουν σε αρκετές όπερες πριν από τις δικές του–, στην περίπτωσή του όμως τη διαφορά την κάνει η μουσική· είναι αυτή που δίνει στις όπερές του σαφώς πολιτική διάσταση και έχει τη δύναμη να εξεγείρει τα πλήθη.

Τη σκηνοθεσία της παραγωγής, η οποία πρωτοπαρουσιάστηκε με μεγάλη επιτυχία τον Ιούνιο του 2018 στο Ηρώδειο, υπογράφει ο Λέο Μουσκάτο, ένας από τους πιο σημαντικούς Ιταλούς σκηνοθέτες όπερας της νεότερης γενιάς, ο οποίος έχει διακριθεί κυρίως σε έργα Βέρντι και Πουτσίνι. Έχει υπογράψει ιδιαιτέρως επιτυχημένες παραγωγές στη Σκάλα του Μιλάνου, καθώς και σε άλλα κορυφαία ιταλικά λυρικά θέατρα, όπως μεταξύ άλλων σε Ρώμη, Βενετία, Φλωρεντία, Τορίνο κ.α.

Ο σκηνοθέτης σημειώνει: «Η παραγωγή για την Εθνική Λυρική Σκηνή έχει δραματική γεύση και η ιστορία γίνεται πιο ωμή. Με την επιλογή ενός περιβάλλοντος πιο κοντά στις μέρες μας η τραγωδία των Εβραίων που απελάθηκαν και εξαναγκάστηκαν σε καταναγκαστική εργασία από τους Βαβυλώνιους θυμίζει κάπως το Ολοκαύτωμα που σημάδεψε το πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Δεν υπάρχει επιθυμία για συμμόρφωση με την ιστορική ακρίβεια: η αισθητική ταυτότητα των σκηνικών και των κοστουμιών έχει στόχο την απόδοση ενός αφηρημένου τόπου και χρόνου, ώστε να εστιάσει την προσοχή στην ουσία. Για να αναπλάσουμε περιβάλλοντα διαφορετικά και απομακρυσμένα, χρησιμοποιούμε ένα σταθερό σύστημα σκηνικών: ένα πάτωμα, πέντε εισόδους, μερικά σκηνικά αντικείμενα και προβολές βίντεο στους τρεις τοίχους του θεάτρου. Στην παράστασή μας οι Βαβυλώνιοι κυβερνώνται από ένα στρατιωτικό καθεστώς: άντρες και γυναίκες φορούν στολές, μερικές φορές εκστρατείας, άλλες φορές παρέλασης. Ο Ναμπούκκο είναι ο ανώτατος διοικητής τους και οι Βαβυλώνιοι τον λατρεύουν σαν να ήταν θεός στη γη. Όταν, όμως, υφίσταται εγκεφαλικό επεισόδιο, ο Ναμπούκκο πέφτει σε δυσμένεια. Οι Βαβυλώνιοι του γυρίζουν την πλάτη και, τώρα, την ίδια αφοσίωση που είχαν δείξει παλαιότερα σε εκείνον δείχνουν στην Αμπιγκαΐλλε, τη νέα βασίλισσα η οποία έχει σφετεριστεί την εξουσία. Μόνο μια μικρή ομάδα στρατιωτών, υπό την ηγεσία του Αμπντάλλο, παραμένει πιστή στον παλιό διοικητή της. Ο Ναμπούκκο, κλεισμένος σε ένα είδος σανατόριου, αντιμετωπίζεται ως παράφρονας. Σε μια στιγμή απόγνωσης βρίσκει τη δύναμη να μετανοήσει για όλο τον πόνο που προκάλεσε και να ζητήσει συγχώρεση από τον Θεό για τους Ιουδαίους που τόσο περιφρονούσε. Σε αυτή την παραγωγή, η τραγωδία των Εβραίων που απελάθηκαν και υποδουλώθηκαν αφενός θυμίζει την τραγωδία των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης, αφετέρου μοιάζει πολύ με τα βασανιστήρια που υιοθετήθηκαν στα σύγχρονα στρατόπεδα κράτησης, όπως στο Γκουαντάναμο».

Στην υψηλής αισθητικής εικόνα της παράστασης συμβάλλουν τα λιτά σκηνικά του Τιτσιάνο Σάντι, τα σύγχρονα κοστούμια της Σίλβιας Αϋμονίνο, οι υποβλητικοί φωτισμοί του Αλεσσάντρο Βεράτσι και οι εντυπωσιακές βιντεοπροβολές του Λούκα Αττίλιι.

Tην παραγωγή διευθύνει, στην πρώτη του συνεργασία με την ΕΛΣ, ένας από τους σημαντικότερους αρχιμουσικούς της όπερας παγκοσμίως, ο Ιταλός Πάολο Καρινιάνι. Ο Μιλανέζος απόφοιτος του Ωδείου «Τζουζέππε Βέρντι» εμφανίζεται στα μεγαλύτερα λυρικά θέατρα εντός και εκτός Ευρώπης, όπως είναι η Όπερα της Βιέννης, η Όπερα του Βερολίνου, η Mετροπόλιταν της Νέας Υόρκης, η Βασιλική Όπερα του Λονδίνου (Κόβεντ Γκάρντεν), η Όπερα της Βαστίλλης στο Παρίσι, η Σκάλα του Μιλάνου κ.ά., ενώ διευθύνει τακτικά τις μεγαλύτερες ορχήστρες της Ιαπωνίας.

Στο all-star καστ της παραγωγής της ΕΛΣ συναντούμε Έλληνες και ξένους πρωταγωνιστές με διεθνή αναγνώριση. Στον ομώνυμο ρόλο εναλλάσσονται δύο κορυφαίοι Έλληνες βαρύτονοι που διαπρέπουν στο εξωτερικό, ο Δημήτρης Πλατανιάς, που έχει ξεχωρίσει ως Ναμπούκκο σε Βασιλική Όπερα του Λονδίνου (Κόβεντ Γκάρντεν), Κρατική Όπερα της Βαυαρίας, Όπερα της Φλωρεντίας, Μέγαρο Τεχνών Βασίλισσα Σοφία (Βαλένθια), Όπερα της Στουτγάρδης κ.α., και ο Τάσης Χριστογιαννόπουλος, ο οποίος έχει διακριθεί σε μερικά από τα σημαντικότερα λυρικά θέατρα παγκοσμίως. Ο Πλατανιάς πρωτοεμφανίστηκε στην ΕΛΣ ως Άλφιο το 2004 και έκτοτε έχει ερμηνεύσει πλήθος ρόλων, μεταξύ άλλων τον Ναμπούκκο το 2018, όπου και χειροκροτήθηκε ολόθερμα. Ο Τάσης Χριστογιαννόπουλος πρωταγωνιστεί σε παραγωγές της ΕΛΣ από το 1989 και το ρεπερτόριό του περιλαμβάνει πρωταγωνιστικούς ρόλους σε μερικά από τα σπουδαιότερα έργα του ρεπερτορίου όπως Ντον Κάρλο, Φάλσταφ, Σιμόν Μποκκανέγκρα, Βότσεκ κ.ά. Παράλληλα, έχει έντονη ηχογραφική δραστηριότητα, που δεν περιορίζεται στα οπερατικά έργα, και συνθέτει μουσική.

Την Αμπιγκαΐλλε στην πρώτη διανομή ερμηνεύει μια σπουδαία μεσόφωνος της εποχής μας, η γεννημένη στο Μινσκ Εκατερίνα Σεμεντσούκ, η οποία ξεχωρίζει με τις ερμηνείες της στις μεγαλύτερες όπερες του κόσμου και αναγνωρίζεται ως μια εξαιρετική ερμηνεύτρια στους ρόλους του Βέρντι. Στη δεύτερη διανομή συναντάμε τη σολίστ της Όπερας Μαριίνσκι Όλγκα Μάσλοβα, που έχει αποφοιτήσει από την Κρατική Ακαδημία Τεχνών Βορόνεζ.

Τον ρόλο του Ζαχαρία ερμηνεύουν οι εξαιρετικοί βαθύφωνοι Βιτάλι Κοβαλιόφ και Πέτρος Μαγουλάς. Μαζί τους οι διακεκριμένοι μονωδοί Γιάννης Χριστόπουλος, Κωνσταντίνος Κληρονόμος, Ελένα Μαξίμοβα, Μαρισία Παπαλεξίου, Βαγγέλης Μανιάτης, Γιάννης Καλύβας και Εβίτα Χιώτη. Τη Χορωδία της ΕΛΣ διευθύνει ο Αγαθάγγελος Γεωργακάτος.

Με την Ορχήστρα και τη Χορωδία της ΕΛΣ.

Ο Ναμπούκκο με μια ματιά

Ο συνθέτης Ο Τζουζέππε Βέρντι, ο διασημότερος συνθέτης του ιταλικού ρομαντισμού, γεννήθηκε στο Λε Ρόνκολε της βόρειας Ιταλίας το 1813 και πέθανε στο Μιλάνο το 1901. Τα πρώτα του έργα γράφτηκαν μέσα στο επαναστατικό κλίμα της εποχής, απηχώντας τον αγώνα για την απελευθέρωση των ιταλικών κρατιδίων από τους Αυστριακούς και την ενοποίησή τους σε κυρίαρχη χώρα. Η ενασχόλησή του με την πολιτική ανέδειξε τον συνθέτη σε εθνικό σύμβολο. Ως ακροστιχίδα το σύνθημα «Viva, Verdi» σήμαινε «Ζήτω ο Βίκτωρ Εμμανουήλ, βασιλιάς της Ιταλίας» – «Viva, Vittorio Emanuele, Re d’Italia». Το 1861 ο συνθέτης εξελέγη μέλος του πρώτου ιταλικού κοινοβουλίου. Διασημότερες όπερές του είναι οι Ναμπούκκο (1842), Ερνάνης (1844), Ριγολέττος (1851), Ο τροβαδούρος (1853), Η παραστρατημένη / Τραβιάτα (1853), Η δύναμη του πεπρωμένου (1862), Ντον Κάρλο (1867/1884), Αΐντα (1871), Οθέλλος (1887) και Φάλσταφ (1893). Με τη μουσική του ο Βέρντι εξέφρασε σε αισθητικό επίπεδο το πνεύμα του ώριμου ρομαντισμού και σε πολιτικό επίπεδο την επιθυμία των συμπατριωτών του να δουν την Ιταλία ελεύθερη και ενωμένη. Στις ιστορικές, πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες του 19ου αιώνα ο Βέρντι υπήρξε ο συνθέτης που συνέβαλε στη δημιουργία εκείνης της μοναδικής στιγμής στην ιστορία της μουσικής κατά την οποία η υψηλή τέχνη έγινε ταυτόχρονα λαϊκή.

To έργο Ο Ναμπούκκο αποτελείται από τέσσερα μέρη. Το ποιητικό κείμενο είναι του Τεμίστοκλε Σολέρα και βασίζεται στο θεατρικό έργο Ναβουχοδονόσορ των Ωγκύστ Ανισέ-Μπουρζουά και Φρανσίς Κορνύ (1836), όπως επίσης στο σενάριο ενός ομώνυμου μπαλέτου σε χορογραφία του Αντόνιο Κορτέζι (1838).

Πρεμιέρες Ο Ναμπούκκο πρωτοπαρουσιάστηκε στη Σκάλα του Μιλάνου στις 9 Μαρτίου 1842. Το ελληνικό κοινό άκουσε την όπερα για πρώτη φορά στην Κέρκυρα, στο Θέατρο Σαν Τζάκομο, στις 28 Σεπτεμβρίου 1844. Σε εκείνες τις παραστάσεις η όπερα μετονομάστηκε από Ναβουχοδονόσορ σε Ναμπούκκο. Στην Αθήνα αναφέρεται παράσταση από ιταλικό θίασο στις 21 Νοεμβρίου 1851. Ακολουθούν το θέατρο Απόλλων της Σύρου (1866/67) και το θέατρο Απόλλων της Πάτρας (1877/78). Στο ρεπερτόριο της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, η οποία ιδρύθηκε το 1939, η όπερα περιλήφθηκε στις 25 Ιουνίου 1959. Τον κεντρικό ρόλο υποδύθηκε στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού ο Καταλανός βαρύτονος Μανουέλ Αουσένσι και την Αμπιγκαΐλλε η Μαρία Κερεστετζή. Τις μουσικές δυνάμεις της ΕΛΣ διηύθυνε ο Τότης Καραλίβανος.

Σύνοψη του πρωτοτύπου

Η υπόθεση εκτυλίσσεται στην Ιερουσαλήμ και στη Βαβυλώνα το 587 π.Χ.

Μέρος Α΄: Ιερουσαλήμ

Ο Βαβυλώνιος βασιλιάς Ναμπούκκο –Ναβουχοδονόσορ– πολιορκεί την Ιερουσαλήμ. Οι Εβραίοι καταφεύγουν στον Ναό του Σολομώντα, όπου τους εμψυχώνει ο αρχιερέας Ζαχαρίας. Ως όμηρο έχει στα χέρια του τη Φενένα, κόρη του Ναμπούκκο. Την εμπιστεύεται στον Ισμαέλε, ανιψιό του Σεδεκία, βασιλιά της Ιερουσαλήμ. Φενένα και Ισμαέλε είχαν γνωριστεί παλιότερα και είναι ερωτευμένοι. Μέσα από αυτή τη σχέση η Φενένα γνώρισε τον θεό των Εβραίων. Στον Nαό εισβάλλουν Βαβυλώνιοι στρατιώτες υπό την Αμπιγκαΐλλε, πολεμοχαρή πρεσβύτερη κόρη του Ναμπούκκο, η οποία είναι ερωτευμένη με τον Ισμαέλε και υπόσχεται να σεβαστεί τους Εβραίους εάν εκείνος την ακολουθήσει. Φτάνει ο Ναμπούκκο. Ο Ζαχαρίας απειλεί να θανατώσει τη Φενένα, που όμως σώζεται από τον Ισμαέλε και επιστρέφει στον πατέρα της. Ο βασιλιάς και η Αμπιγκαΐλλε εξαπολύουν απειλές, ενώ οι Εβραίοι αναθεματίζουν τον Ισμαέλε.

Μέρος Β΄: Ο ασεβής

Σκηνή 1η Στα ανάκτορα. Αποκαλύφθηκε πως η Αμπιγκαΐλλε είναι κόρη σκλάβων. Έτσι, κατά την απουσία του βασιλιά, ορίζεται ως αντικαταστάτριά του η Φενένα. Η Αμπιγκαΐλλε έχει υποκλέψει το έγγραφο που πιστοποιεί την καταγωγή της. Ο αρχιερέας του Βάαλ συμμαχεί μαζί της, διαδίδει πως ο βασιλιάς πέθανε στο πεδίο της μάχης και ζητά να αναλάβει εκείνη καθήκοντα στη θέση του.

Σκηνή 2η Σε άλλη αίθουσα του ανακτόρου ο Ζαχαρίας μελετά τις Γραφές και προσεύχεται να του δοθεί το χάρισμα της προφητείας. Αποκαλύπτει ότι η Φενένα ασπάστηκε την πίστη των Εβραίων και, επομένως, συμπαρατάσσεται πλέον μαζί τους. Τα νέα για τον θάνατο του βασιλιά φτάνουν. Η Αμπιγκαΐλλε έρχεται να αμφισβητήσει την εξουσία της Φενένας και εκπλήσσεται όταν αντικρίζει ξαφνικά τον ίδιο τον Ναμπούκκο, που διατάζει Εβραίους και Ασσυρίους να τον υμνήσουν ως θεό. Την ίδια στιγμή ο βλάσφημος βασιλιάς σωριάζεται καταγής από κεραυνό που τον χτυπά. Ζητά βοήθεια. Η Αμπιγκαΐλλε βρίσκει την ευκαιρία να αρπάξει το στέμμα και να δοξάσει τον αρχιερέα του Βάαλ.

Μέρος Γ΄: Η προφητεία

Σκηνή 1η Στους περίφημους Kρεμαστούς Kήπους οι Βαβυλώνιοι επευφημούν την Αμπιγκαΐλλε, ενώ ο αρχιερέας τους ζητά να θανατωθούν όλοι οι Εβραίοι, με πρώτη τη Φενένα. Εμφανίζεται ο Ναμπούκκο, ατημέλητος, εκτός εαυτού, προσπαθώντας να ανακτήσει την εξουσία του. Η Αμπιγκαΐλλε τον πείθει να υπογράψει τη θανατική καταδίκη. Αμέσως μετά ο βασιλιάς καταλαβαίνει τι έκανε και, βλέποντας την Αμπιγκαΐλλε να καταστρέφει το έγγραφο που βεβαίωνε την ταπεινή καταγωγή της, ζητά συγχώρεση.

Σκηνή 2η Στις όχθες του Ευφράτη οι Εβραίοι νοσταλγούν τη χαμένη τους πατρίδα. Ο Ζαχαρίας προφητεύει την πτώση της Βαβυλώνας.

Μέρος Δ΄: Το συντετριμμένο είδωλο

Σκηνή 1η Σε μια αίθουσα των ανακτόρων ο Ναμπούκκο ξυπνά από ταραγμένο ύπνο και ακούει την πομπή που οδηγεί τη Φενένα στον θάνατο. Σαν από θαύμα, αντιλαμβάνεται πως ο μόνος αληθινός θεός είναι ο Ιεχωβάς, προσεύχεται σε αυτόν και ορκίζεται να ξαναχτίσει τον Ναό του Σολομώντα. Βρίσκει τα λογικά του και ηγείται του ακόμα πιστού σε αυτόν στρατεύματος, προκειμένου να απελευθερώσει τη Φενένα και να τιμωρήσει τους απίστους.

Σκηνή 2η Στους Kρεμαστούς Kήπους η Φενένα και οι Εβραίοι προσεύχονται. Εισέρχεται ο Ναμπούκκο και δίνει εντολή να καταστραφεί το άγαλμα του Βάαλ. Ελευθερώνει τους Εβραίους, που φεύγουν για την πατρίδα τους. Όλοι μαζί υμνούν τον Ιεχωβά. Στο μεταξύ, η Αμπιγκαΐλλε ζητά συγχώρεση από τη Φενένα, και μάλιστα την ύστατη στιγμή στρέφεται στον θεό των Εβραίων. Όμως, δεν θα ζήσει, διότι νωρίτερα έχει πάρει δηλητήριο.