Νόρμα

Χορηγός παράστασης 

Μια όπερα απολύτως και πολλαπλά συνδεδεμένη με την Ελλάδα, η Νόρμα του Μπελλίνι επιστρέφει από την Εθνική Λυρική Σκηνή στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού στις 5, 7, 9 και 11 Ιουνίου 2019, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών, σε μια νέα εντυπωσιακή παραγωγή σε μουσική διεύθυνση Γιώργου Μπαλατσινού και σκηνοθεσία του Κάρλους Παντρίσσα των Λα Φούρα ντελς Μπάους.

H Νόρμα υπήρξε από τις πρώτες όπερες που παρουσιάστηκαν με μεγάλη επιτυχία στην πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους ήδη το 1840 ενώ στην ιστορία της Εθνικής Λυρικής Σκηνής έχει αποδοθεί από σημαντικές Ελληνίδες ερμηνεύτριες όπως η Μαρία Κάλλας το 1960 στο Θέατρο της Αρχαίας Επιδαύρου και η Έλενα Σουλιώτη το 1968 στο Ηρώδειο.

Το αριστούργημα του Μπελλίνι πρωτοπαρουσιάστηκε στο Μιλάνο το 1831 και παρά το «φιάσκο της πρεμιέρας», όπως το χαρακτήρισε ο ίδιος ο συνθέτης, πολύ σύντομα ξεκίνησε μια ιδιαιτέρως επιτυχημένη πορεία μέσα στην Ιταλία, αλλά και τα επόμενα χρόνια στις μεγάλες όπερες του κόσμου. Ενδεικτικό είναι ότι το 1839 στο Φενίτσε της Βενετίας, λόγω της τεράστιας δημοφιλίας της, η όπερα παρουσιαζόταν δύο φορές τη μέρα, από διαφορετικούς θιάσους. Στην Ισπανία έγινε τόσο δημοφιλής ώστε, σύμφωνα με μαρτυρίες, να παίζεται στον δρόμο από παιδιά ή στην Καρράρα της Τοσκάνης από χορωδίες εργατών των λατομείων μαρμάρου της περιοχής. Μάλιστα κατά τη διάρκεια πατριωτικών διαδηλώσεων στην Ιταλία το 1848, οι εξεγερμένοι υιοθετούσαν τα επαναστατικά χορωδιακά της Νόρμας. Στο τέλος του 19ου αιώνα η Νόρμα είχε παρουσιαστεί ήδη σε 35 χώρες μεταφρασμένη σε 16 διαφορετικές γλώσσες.

Ο Ρίχαρντ Βάγκνερ έγραψε για το έργο: «Ανάμεσα σε όλες τις όπερες του Μπελλίνι, η Νόρμα διακρίνεται για την πλούσια μελωδική φλέβα και ταυτόχρονα για τον πιο βαθύ ρεαλισμό και το εσωτερικό πάθος».

Σήμερα, η Νόρμα θεωρείται ένας από τους δημοφιλέστερους τίτλους του ρεπερτορίου και μακράν το δημοφιλέστερο έργο του Μπελλίνι, καθώς εκτός των άλλων ο συνθέτης πέτυχε να επεξεργαστεί με εντυπωσιακό τρόπο τη μελωδική γραμμή του έργου επιτυγχάνοντας πρωτοφανή εκφραστικά και δραματικά αποτελέσματα.

Η Νόρμα είναι λυρική τραγωδία σε δύο πράξεις, σε ποιητικό κείμενο του Φελίτσε Ρομάνι (1788-1865) εμπνευσμένο από την τραγωδία Νόρμα ή Η παιδοκτονία του Αλεξάντρ Σουμέ, που είχε παρουσιαστεί στο Παρίσι τον Απρίλιο του 1831. Η Νόρμα, πρωθιέρεια των δρυϊδών, έχει αποκτήσει κρυφά δύο παιδιά από τον Ρωμαίο ανθύπατο Πολλιόνε. Αυτός ενδιαφέρεται πλέον για τη νεότερη ιέρεια Ανταλτζίζα, την οποία σκοπεύει να παντρευτεί στη Ρώμη. Όταν οι Γαλάτες αιχμαλωτίζουν τον ανθύπατο, η Νόρμα αποκαλύπτει δημόσια την ενοχή της. Ο Πολλιόνε συγκινείται από το μεγαλείο της. Μαζί οδηγούνται στην πυρά.

Τη σκηνοθεσία της νέας παραγωγής της ΕΛΣ υπογράφει ο Κάρλους Παντρίσσα της ομάδας των Λα Φούρα ντελς Μπάους από τη Βαρκελώνη, μέλη της οποίας είναι όλοι οι συντελεστές της δημιουργικής ομάδας της παραγωγής. Ο Κάρλους Παντρίσσα είναι ένας από τους έξι καλλιτεχνικούς διευθυντές της διάσημης κολεκτίβας. Από το 1979 που ιδρύθηκαν έως σήμερα, οι Λα Φούρα ντελς Μπάους έχουν ασχοληθεί με κάθε μορφή των παραστατικών τεχνών: από το θέατρο δρόμου ως το ψηφιακό θέατρο και από την τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων της Βαρκελώνης ως την όπερα, στην οποία μοιάζει να βρήκαν την ιδανική μορφή έκφρασής τους. Τα στοιχεία που έκαναν τους Λα Φούρα ντελς Μπάους μοναδικούς και περιζήτητους σε κάθε γωνιά του πλανήτη είναι ο τρόπος με τον οποίο κατάργησαν τα όρια ανάμεσα στη σκηνή και το κοινό, καθώς και τα νέα εκφραστικά μέσα που διαρκώς προτείνουν. H λίστα των συνεργασιών τους με σπουδαία λυρικά θέατρα και φεστιβάλ είναι ατελείωτη: Όπερα του Παρισιού, Βασιλική Όπερα του Λονδίνου, Φεστιβάλ Ζάλτσμπουργκ, Τεάτρο Ρεάλ Μαδρίτης, Αρένα της Βερόνας, Βρυξέλλες, Άμστερνταμ, Δρέσδη, Λυόν, Ρώμη, Φρανκφούρτη, Σύδνεϋ, Μόναχο, Μπολόνια, Χιούστον κ.ά., ενώ ατελείωτα είναι τα δημοσιεύματα και τα πρωτοσέλιδα στις μεγαλύτερες εφημερίδες του κόσμου.

Ο Κάρλους Παντρίσσα σημειώνει για το ανέβασμα της Νόρμας στο Ηρώδειο: «Η σκηνική εκδοχή της λυρικής τραγωδίας Νόρμα ή H παιδοκτονία από τους Λα Φούρα ντελς Μπάους διαμορφώνεται γύρω από μια τελετουργία εμπνευσμένη από το έργο του Νίτσε H γέννηση της τραγωδίας από το πνεύμα της μουσικής: έναν προϊστορικό μύθο γεμάτο συμβολισμούς. Ένα τσακισμένο δέντρο, ένας βωμός, ένας βράχος κι ένα τελετουργικό ποτό. Αέρας, φωτιά, γη, πόλεμοι, προδοσία, κουράγιο, ανεξήγητα συναισθήματα και αισθησιασμός. Η πρόθεση είναι να δημιουργηθεί ένα ειλικρινές εγχείρημα συμφιλίωσης της αυθεντικής αλχημείας της εποχής μας με την πιο σκοτεινή πλευρά του συνεχούς αδειάσματος της ψυχής μας. Κατά κάποιον τρόπο, στη σύγχρονη κοινωνία, ακόμα και αν τα παιδιά μας είναι ένα κομμάτι του εαυτού μας, τα αφήνουμε σε έναν μη βιώσιμο κόσμο. Η παράσταση θα πραγματοποιηθεί στο Ηρώδειο, έναν εντυπωσιακό χώρο, με το κοινό να κάθεται μπροστά, δημιουργώντας μια σύνθεση εμβυθιστικής εμπειρίας 360 μοιρών. Το κοινό είναι χωρισμένο σε τρεις σφαίρες, σε αυτήν που ορίζεται από τον δακτύλιο που περιβάλλει την ορχήστρα, τον κεντρικό δακτύλιο που χωρίζει τα δύο διαζώματα, και τον ανώτερο δακτύλιο του ουράνιου θόλου ο οποίος θα φωτίσει το κοινό με ένα ηλιακό φωτοκύτταρο, όπως ο θεός Ήλιος με το φωτοστέφανό του από έντονες αποχρώσεις φωτεινών συναισθημάτων.

Για την όλη παραγωγή, έχει δημιουργηθεί ένα βίντεο που θα προβληθεί πάνω στην αρχαία πρόσοψη του Ηρωδείου. Μια αντίστιξη μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος. Ως στοιχείο κορύφωσης θα χρησιμοποιείται ένα μαύρο φως, σύμβολο της φυσικής καταστροφής με την οποία βρίσκεται αντιμέτωπη η ανθρωπότητα, το οποίο αφήνει ένα χνάρι από ραδιενεργό χρώμα. Τεχνητά δάση, τοίχοι από ολογράμματα και διαφύλαξη της χλωρίδας θα είναι ορισμένα από τα θέματα που θα χαρίσουν οπτική απόλαυση, μετατρέποντας το βίντεο σε ένα σενάριο που ενισχύει τη σκηνική αίσθηση».

Διευθύνει ο διεθνώς καταξιωμένος Έλληνας αρχιμουσικός Γιώργος Μπαλατσινός.

Στον ρόλο του τίτλου η διάσημη Ιταλίδα υψίφωνος Κάρμεν Τζανναττάζιο, η οποία έχει εμφανιστεί στα μεγαλύτερα λυρικά θέατρα του πλανήτη, όπως, μεταξύ άλλων, η Μετροπόλιταν της Νέας Υόρκης, η Βασιλική Όπερα του Λονδίνου, το Ρεάλ της Μαδρίτης, η Κρατική Όπερα του Μονάχου, η Όπερα του Παρισιού, η Σκάλα του Μιλάνου, η Κρατική Όπερα της Βιέννης κ.ά.

Στη δεύτερη διανομή τη Νόρμα ερμηνεύει η ανερχόμενη Αμερικανίδα υψίφωνος Μάρτζορι Όουενς, η οποία έχει ερμηνεύσει τον ρόλο με επιτυχία στην Εθνική Όπερα της Αγγλίας στο Λονδίνο.

Μαζί τους καταξιωμένοι Έλληνες και ξένοι πρωταγωνιστές όπως, μεταξύ άλλων, οι Άρνολντ Ρουτκόφσκι, Ρέυμοντ Ατσέτο, Τάσος Αποστόλου, Τσέλια Κοστέα, Έλενα Κασσιάν κ.α.

Η Νόρμα με μια ματιά

Ο ΣΥΝΘΕΤΗΣ

Ο Βιντσέντζο Μπελλίνι γεννήθηκε στην Κατάνια της Σικελίας στις 3 Νοεμβρίου 1801. Μελέτησε μουσική στη Νάπολη πλάι στον συνθέτη Νικκολό Τσινγκαρέλλι. Ήδη από τα σπουδαστικά του έργα ήταν εμφανές το χάρισμα να αναπτύσσει σε διάρκεια μια μελωδία, στοιχείο που θα χαρακτήριζε όλο το δημιουργικό του έργο. Εντυπωσιασμένος, ο ιμπρεσάριος Ντομένικο Μπαρμπάια του παράγγειλε μια όπερα για το περίφημο Θέατρο Σαν Κάρλο της Νάπολης και, μετά την επιτυχία της, του ανέθεσε μια δεύτερη για τη Σκάλα του Μιλάνου. Ήταν ο Πειρατής (1827), έργο που απομακρυνόταν από την περίτεχνη γραφή του Τζοακίνο Ροσσίνι –τότε της μόδας– και άνοιγε το κεφάλαιο του ιταλικού Ρομαντισμού. Οι επόμενες όπερες, Τσαΐρα (1829), Καπουλέτοι και Μοντέκκοι (1830), Η υπνοβάτις (1831) και Νόρμα (1831), ανέδειξαν τον Μπελλίνι ως έναν από τους σημαντικότερους συνθέτες της εποχής, με σαφή προσωπική γλώσσα. Ακολούθησαν τα έργα Μπεατρίτσε ντι Τέντα (1833) και Οι πουριτανοί, που παρουσιάστηκαν με μεγάλη επιτυχία τον Ιανουάριο του 1835 στο Παρίσι. Λίγους μήνες αργότερα ο συνθέτης πέθανε από δυσεντερία, σε ηλικία μόλις 34 ετών.

ΠΡΕΜΙΕΡΕΣ

Η Νόρμα ανέβηκε για πρώτη φορά στη Σκάλα του Μιλάνου στις 26 Δεκεμβρίου 1831 με διανομή αστέρων. Το 1834 πρωτοπαρουσιάστηκε στο Θέατρο Σαν Τζάκομο –Αγίου Ιακώβου– της υπό αγγλική κατοχή Κέρκυρας, ενώ η πρώτη παράσταση στην Αθήνα πραγματοποιήθηκε το 1840. Το Γ΄ Ελληνικό Μελόδραμα περιέλαβε τη Νόρμα στο ρεπερτόριό του το 1905. Από την Εθνική Λυρική Σκηνή η όπερα δόθηκε για πρώτη φορά με τη Μαρία Κάλλας στις 24 Αυγούστου 1960 στο Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου. Την Ανταλτζίζα ερμήνευε η Κική Μορφονιού και τον Πολλιόνε ο Μίρτο Πίκκι. Διεύθυνε ο Τούλλιο Σεραφίν. Η σκηνοθεσία ήταν του Αλέξη Μινωτή, τα σκηνικά του Γιάννη Τσαρούχη και τα κοστούμια του Αντώνη Φωκά.

Σύνοψη του πρωτοτύπου

Α΄ ΠΡΑΞΗ

Σκηνή 1η Γαλατία επί ρωμαϊκής κατοχής, περ. 50 π.Χ., νύχτα στο ιερό δάσος των δρυϊδών. Δρυΐδες υπό τον αρχηγό τους Οροβέζο συναντώνται στην ιερά δρυ του θεού τους Ιρμινσούλ. Αναμένουν την ανατολή της Σελήνης και την άφιξη της πρωθιέρειας Nόρμας, κόρης του Οροβέζο, με την ευχή να σημάνει τον πόλεμο κατά των Ρωμαίων. Εμφανίζεται ο Ρωμαίος ανθύπατος Πολλιόνε με τον έμπιστό του Φλάβιο. Ο έρωτας του πρώτου για τη Nόρμα ανήκει πια στο παρελθόν. Στην καρδιά του τη θέση της έχει πάρει η Ανταλτζίζα, νεαρή ιέρεια στον ναό του Ιρμινσούλ. Αψηφώντας ένα δυσοίωνο όνειρό του, ο Πολλιόνε ελπίζει να την πάρει μαζί του στη Ρώμη, όπου θα την κάνει γυναίκα του. Φτάνει η Νόρμα, που ζητά από τον λαό της υπομονή. Εξηγεί πως μια επίθεση μπορεί να αποδώσει μονάχα αν πραγματοποιηθεί την κατάλληλη στιγμή. Επικαλείται την «αγνή θεά» Σελήνη, ωστόσο ενδόμυχα αναλογίζεται τον έρωτά της. Μόνη, η Ανταλτζίζα υποφέρει από τα έντονα αισθήματά της. Τη συναντά ο Πολλιόνε, που την πείθει να εγκαταλείψει τους σκληρούς θεούς του βορρά και να τον ακολουθήσει στην Ιταλία.

Σκηνή 2η Κατοικία της Νόρμας. Κοντά στα δυο παιδιά της, μυστικό καρπό του ένοχου έρωτα με τον Πολλιόνε, η Nόρμα αγωνιά για το μέλλον, γνωρίζοντας την ανάκληση του ανθυπάτου στη Ρώμη. Πλησιάζει η Ανταλτζίζα, που εξομολογείται στην πρωθιέρεια τον δικό της παράνομο έρωτα. Μη γνωρίζοντας για ποιον μιλά και ενθυμούμενη τη δική της ιστορία, η Νόρμα συμμερίζεται τα αισθήματα της νεότερης γυναίκας και την περιβάλλει με στοργή. Μόλις όμως αποκαλύπτεται ότι αγαπούν τον ίδιον άνδρα, η Nόρμα απειλεί τον προδότη και η Ανταλτζίζα τον αποδιώχνει.

Β΄ ΠΡΑΞΗ

Σκηνή 1η Παρατηρώντας τους γιους της, που κοιμούνται, η Νόρμα σκέφτεται πως είναι προτιμότερο να τους θανατώσει, παρά να επιτρέψει να συρθούν ως σκλάβοι στη Ρώμη. Τελικά το μητρικό φίλτρο υπερισχύει. Γνωρίζοντας όμως ότι θα τιμωρηθεί για τη σχέση της με τον Ρωμαίο ανθύπατο, εμπιστεύεται τα παιδιά της στην Ανταλτζίζα. Με τη σειρά της, εκείνη γεμίζει τη Νόρμα με αισιοδοξία όταν εξηγεί ότι είναι πρόθυμη όχι μόνο να απαρνηθεί τον Πολλιόνε, αλλά και να τον στρέψει πάλι στην αγκαλιά της πρωθιέρειας.

Σκηνή 2η Ιερό δάσος των δρυϊδών. Οι Γαλάτες πολεμιστές αναμένουν με ανυπομονησία την αναχώρηση του Πολλιόνε. Ωστόσο, πληροφορούνται από τον Οροβέζο ότι ο νέος ανθύπατος θα είναι πολύ πιο άγριος. Γι’ αυτό, οφείλουν να φανούν υπομονετικοί.

Σκηνή 3η Ναός του Ιρμινσούλ. Η Νόρμα μαθαίνει ότι η Ανταλτζίζα απέτυχε να μεταπείσει τον Πολλιόνε. Με ασυγκράτητη οργή, εξεγείρει τους Γαλάτες εναντίον του εχθρού. Απομένει μια ανθρωποθυσία προς τον θεό τους. Τότε εμφανίζεται ενώπιον όλων ένας αιχμάλωτος: Είναι ο Πολλιόνε, που συνελήφθη να έχει παραβιάσει τα διαμερίσματα των παρθένων. Η Nόρμα επιμένει να τον ανακρίνει μόνη. Ο Πολλιόνε αρνείται να εγκαταλείψει την Ανταλτζίζα και δηλώνει ότι δεν φοβάται τον θάνατο. Η Νόρμα καλεί εκ νέου τους Γαλάτες και τους ζητά να ετοιμάσουν την πυρά για τη θυσία. Αντί όμως να υποδείξει ως ένοχη την Ανταλτζίζα, αποκαλύπτει το δικό της, ανώτερο έγκλημα και ετοιμάζεται να πεθάνει μαζί με τον Πολλιόνε. Η μεγαλοσύνη της αναζωπυρώνει τα αισθήματά του και οι ειλικρινείς, συγκινητικές παρακλήσεις της πείθουν τον Οροβέζο να ξεπεράσει την ντροπή που νιώθει, ώστε να αναλάβει τη φροντίδα των παιδιών της. Η Νόρμα και ο Πολλιόνε οδηγούνται στην πυρά.